Grond voor land­bouw: weg­wijs in de cijfers

Binnen het ruimtelijk beleid zijn er verschillende ruimtelijke kaders die het gebruik van grond in Vlaanderen mee bepalen. Elk van die kaders heeft een bepaald doel en een bepaalde achtergrond. Verschillende kaders zorgen er natuurlijk ook voor dat er verschillende cijfers zijn met betrekking tot oppervlaktes voorzien voor bepaalde doeleinden.

Deze ruimtelijke kaders zeggen niets over het daadwerkelijk gebruik van grond. Het landgebruik wordt in het tweede deel van deze tekst toegelicht. Hieronder worden de meest relevante kaders met betrekking tot grond voor landbouw toegelicht. Het is niet de bedoeling om hier een volledig overzicht aan te bieden, daarvoor verwijzen we graag door naar Departement Omgeving - ruimtelijk beleid.

Ruimtelijk structuurplan Vlaanderen

Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) bevat sinds 1997 de visie over hoe we in Vlaanderen met onze schaarse ruimte moeten omgaan en legt voor de verschillende gebiedscategorieën decretaal bindende bepalingen vast. Zo wordt in het RSV 750.000 hectare voor landbouw als doelstelling vooropgesteld.

Ruimteboekhouding

De ruimteboekhouding (RBH) is het monitoringsinstrument waarmee de evolutie richting de decretaal vastgelegde bindende bepalingen uit het RSV met betrekking tot bestemmingscategorieën opgevolgd wordt.  De RBH monitort de ruimtelijke bestemmingen, waarbij de bestemmingen worden veralgemeend tot de bestemmingscategorieën wonen, recreatie, natuur en reservaat, overig groen, bos, landbouw, wonen, industrie (binnen/buiten poorten) en overige bestemmingen zoals bepaald in de bindende bepalingen van het RSV.

In 2022 is de bestemmingscategorie landbouw goed voor 783.000 hectare. Let wel: voor wat betreft de oude gewestplanbestemmingen zijn in het agrarisch gebied ook alle wegen, waterlopen of woningen die er al lagen, mee ingekleurd in de agrarische bestemming. De oppervlakte voor de gebiedscategorie landbouw kan dus eerder als een bruto-cijfer beschouwd worden.

Herbevestigd agrarisch gebied

Herbevestigde gebieden zijn gebieden waarvoor de Vlaamse Regering (via 13 beslissingen tussen 2005 en 2009) de agrarische, natuur-, bos- en overige groengebieden van de bestaande geldende plannen van aanleg en ruimtelijke uitvoeringsplannen herbevestigde. De Herbevestigde Agrarische Gebieden (HAG) zijn dus gebieden met een ‘agrarische bestemming’ waar de bestaande geldende plannen van aanleg en ruimtelijke uitvoeringsplannen actueel nog van toepassing zijn en waar op gewestelijk niveau in principe geen planningsinitiatieven genomen zullen worden voor het omzetten van landbouw- naar natuur- of bosgebied. 535.500 hectare landbouwgebied werd aangeduid als Herbevestigd Agrarisch Gebied.

Eén bron: Verzamelaanvraag de jaarlijkse aangifte die een grondgebruiker moet doen van zijn gebruikspercelen. De verzamelaanvraag (VA) vormt een belangrijke basis voor verschillende steunaanvragen voor landbouwers, maar is ook een essentieel onderdeel binnen de mestwetgeving. Meer info van het Agentschap Landbouw en Zeevisserij

Het landgebruik voor landbouwdoeleinden wordt jaarlijks gedetailleerd in kaart gebracht door de Verzamelaanvraag. 

Iedereen die geregistreerd is als landbouwer bij het Agentschap Landbouw en Zeevisserij, iedereen die oppervlaktegerelateerde steun in het kader van het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) aanvraagt, iedereen die aangifteplichtig is voor de Mestbank of die specifieke teelten teelt, zaaizaad vermeerdert of paspoortplichtige planten teelt, moet een Verzamelaanvraag indienen. Mestbank-aangifteplichtig ben je als je meer dan 2 ha landbouwgrond, 0,50 ha groeimedium of 0,50 ha permanent overkapte landbouwgrond in gebruik hebt of meer dan 300 kg P2O5 uit dierlijke mest produceert of een opslag hebt van meer dan 300 kg P2O5 uit dierlijke mest.

In 2022 waren er ruim 34.800 Verzamelaanvraag-dossiers. Vanwege de bovenstaande verplichtingen, gaat het niet alleen over landbouwers, maar ook over bv. grotere hobbydierenhouders, terreinbeheerders (zoals Natuurpunt) en onderzoeksinstellingen. Wanneer we enkel de bedrijven selecteren die een KBO-nummer hebben met landbouwactiviteit (via aangegeven NACE-code), blijven er nog iets meer dan 23.000 over, ongeveer twee derde van het aantal Verzamelaanvraag-dossiers. Wanneer we nog een stap verder gaan en enkel de actieve landbouwers (in het kader van het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB)) nemen, is er sprake van bijna 18.400 bedrijven, iets meer dan de helft van de Verzamelaanvraag-dossiers. 

In de Verzamelaanvraag moeten alle landbouwgebruikspercelen worden geregistreerd, alsook enkele niet-landbouwgronden (zoals stallen en gebouwen, niet-landbouwareaal dat wordt begraasd en bomengroepen). Dikwijls wordt naar het aangegeven areaal verwezen als zijnde het landbouwgebruiksareaal, maar het is eigenlijk een overschatting daarvan.

Hoewel men steeds gebruik maakt van dezelfde brondata (Verzamelaanvraag), rapporteren verschillende instanties verschillende cijfers over het gebruik van grond door de landbouw. Dat komt omdat de gebruikte definities verschillen en door de doelstellingen van de verschillende indicatoren.

Eén bron: verschillende cijfers

In 2022 is voor bijna 675.000 hectare grond aangegeven in de ruim 34.800 Verzamelaanvraag-dossiers. Hierin zijn de niet-landbouwgronden (zoals stallen en gebouwen) inbegrepen. Wanneer we enkel de 23.000 bedrijven met KBO-nummer en landbouwactiviteit beschouwen, is er 625.000 hectare aangegeven. Dat wil zeggen dat er 50.000 hectare in geregistreerd gebruik is door niet-landbouwers.

Voor 2023 is bijna 673.000 hectare grond aangegeven in de ruim 34.600 Verzamelaanvraag-dossiers. Wanneer we enkel de 23.000 bedrijven met KBO-nummer en landbouwactiviteit beschouwen, is er 625.000 hectare aangegeven. En wanneer we de selectie beperken tot de 18.400 actieve landbouwers in het kader van het GLB gaat het nog om 602.200 hectare.

In de jaarlijkse landbouw-enquête rapporteert Statbel een oppervlakte cultuurgrond van bijna 620.000 hectare in 2022. Voor de areaalcijfers baseert Statbel zich op de gegevens van de Verzamelaanvraag. De cijfers van Statbel worden ook opgeleverd aan Eurostat en het zijn dan ook deze cijfers die gebruikt worden voor openbare statistieken, langetermijnanalyses en voor vergelijking tussen Europese regio’s en lidstaten.

Het verschil in oppervlakte tussen de data van Statbel en de Verzamelaanvraag heeft enkele belangrijke oorzaken:

• Statbel maakt een selectie van de bedrijven in de Verzamelaanvraag, waarbij ze de Europese definitie van een landbouwbedrijf hanteert. Eén van de voorwaarden is dat het bedrijf landbouwproducten voortbrengt voor de verkoop. Statbel gebruikt het bezit van een ondernemingsnummer en een NACE-code voor landbouw als criterium. Niet iedereen die een Verzamelaanvraag indient, heeft een NACE-code voor landbouw.

• Bepaalde teelten (op landbouwbedrijven) worden door Statbel niet als landbouwteelt gezien, waardoor ze niet worden meegenomen in de cultuurgrondoppervlakte van landbouwbedrijven. Het gaat bijvoorbeeld over bossen, kerstbomen en heide in natuurbeheer. Daarnaast geeft Statbel enkel de oppervlakte cultuurgrond weer, terwijl in de Verzamelaanvraag ook niet-landbouwgrond (stallen en gebouwen, enz.) aangegeven moet worden.

• De opdeling naar regio’s gebeurt op een andere manier. De Verzamelaanvraag gaat over grond gelegen in Vlaanderen en Brussel, los van waar de bedrijfszetel is. Statbel kijkt naar de ligging van de bedrijfszetel en wijst alle grond toe aan het gewest waarin de bedrijfszetel gelegen is. 

Binnen bestemde gebieden (bv. via het gewestplan) komen activiteiten voor die niet overeenstemmen met het bestemde gebruik. Zo komt er in het gebied bestemd voor agrarisch gebruik veel zonevreemdheid voor zoals particuliere woningen, tuinen, wegenis… Maar ook bos, natuur en dergelijke komen voor in het agrarisch bestemd gebied (al dan niet via natuurbeheerplannen). Omgekeerd zijn er ook zonevreemde landbouwactiviteiten buiten het agrarisch gebied (bv. aangegeven areaal in groene bestemmingen). Concrete cijfers over zonevreemdheid bestaan er op dit moment niet, onder meer door het ontbreken van een vergunningenregister of niet vergunde zonevreemde activiteiten.

Ruimtelijke bestemming van het aangegeven areaal

Uit de overlapanalyse van de ruimteboekhouding met het aangegeven areaal in de Verzamelaanvraag de jaarlijkse aangifte die een grondgebruiker moet doen van zijn gebruikspercelen. De verzamelaanvraag (VA) vormt een belangrijke basis voor verschillende steunaanvragen voor landbouwers, maar is ook een essentieel onderdeel binnen de mestwetgeving. Meer info blijkt dat 89%, ofwel 599.500 hectare van het aangegeven areaal, gelegen is in gebieden met agrarische bestemming. Van het aangegeven areaal ligt 11% niet in een agrarische bestemming: 6,5% heeft een groene bestemmingscategorie (bos, natuur en reservaat en overig groen), 4,2% een harde bestemmingscategorie (wonen, industrie en overige) en 0,3% is bestemd voor recreatie.

Voor meer informatie verwijzen we door naar de indicator ruimtelijke bestemming van het aangegeven landbouwareaal.

Gebruik van het areaal bestemd voor landbouw

599.300 hectare van het aangegeven areaal is gelegen in agrarische bestemming en dat terwijl er in de ruimteboekhouding 783.500 hectare bestemd is voor landbouw. Er is bijgevolg 184.000 hectare grond bestemd voor landbouw die niet is aangegeven in de Verzamelaanvraag. Hier zijn twee belangrijke oorzaken voor:

• gedeeltelijk ligt dit aan het feit dat het areaal in de ruimteboekhouding een bruto-cijfer is (in het agrarisch gebied zijn namelijk ook alle wegen, waterlopen of woningen die er al lagen meegeteld), terwijl het aangegeven areaal een netto-cijfer is. 
• anderzijds ligt dit aan het gebruik van grond in de bestemmingscategorie landbouw voor niet-landbouwdoeleinden.

De cijfers in onderstaande tabel zijn berekend in februari 2024. Deze kunnen verschillen van recentere cijfers en indicatoren op deze website.